Acaban de ser os Goya e con elo, o conflito estoupou. As Bestas recibiu un total de nove galardóns acaparando a atención de todos. Pero non toda a atención é positiva, así pois, a rede inundouse de artigos de opinión nos que a comunidade galega se mostraba desencantada pola imaxe do rural que o filme reflectía.

Un galego ofendese con este filme porque está farto de que o traten de ignorante igualando o noso xentilicio con ser brutos. É unha ferida que carrexamos nos nosos corazóns e polo tanto a representación dun galego exhibindo tal nivel de violencia fainos removernos por dentro. Mais a arte ofende e cando nos ofendemos ten moito máis que ver con nós mesmos, con esa ferida aberta que xera inseguridades, que co que nos están a dicir.

No seu artigo para El Salto, a escritora Brigitte Vasallo, filla de galegos emigrados, atribuía esta visión distorsionada principalmente ao feito de que o director é madrileño. No seu artigo critica e compara esta obra coa tamén nomeada Alcarrás na que Carla Simón mostra outra perspectiva da invasión das enerxías renovables no rural.

O meu interese político e social levoume non só a seguir o traballo de Brigitte Vasallo, se non tamén a aprender moito dela. Acostumo a coincidir coa súa forma de ver o mundo e sobre todo coas súas preocupacións. É por iso que me centro na súa columna de opinión para expoñer a miña visión a pesares do difícil que me resulta ter que levarlle a contraria.

O debate ecolóxico

Vasallo focaliza a súa crítica no argumento dos filmes, é dicir, no impacto social e ecolóxico que a industria enerxética produce ao arrasar co campo por motivos económicos.

Alcarrás fai maior fincapé nos detalles que envolven a problemática das enerxías renovables no ambiente rural xa que lle dedica abundantes minutos de metraxe á destrución das hortas nas que se instalan as placas solares. Tamén se fai mención ás manifestacións que se organizan co motivo de esixir prezos dignos para os agricultores ou ás longas xornadas de traballo ás que se ven obrigados para poder manter a produción que se lle demanda. O único que lamento deste retrato é que semella acusar ao veciño cobizoso exculpando así a un sistema que é o verdadeiro culpable da destrución da natureza.

En As Bestas, despersonalízase a industria enerxética ao mostrala como un poder e non como un individuo concreto. Deste xeito conséguese amosar como dito poder manipula as clases baixas xerando graves conflitos na comunidade con moi pouco esforzo. Esta manipulación é especialmente relevante posto que é o que nos impide colectivizarnos, é o que debilita as comunidades e nos impulsa cara o individualismo.

Mentres que en Alcarrás se lle da un nome propio en As Bestas déixase o problema relegado ao sistema. Por un lado temos un filme que honra ás vítimas dunha inxustiza provocada por aqueles que explotan dende o alto dun sistema opresor e por outro temos unha demostración da vulnerabilidade da mente humana ante un sistema manipulador.

De cara a enfrontarse ao sistema e ao poderes opresivos, Alcarrás mostra o exemplo das protestas colectivas como expresión da frustración cidadá pero non ofrece alternativa algunha xa que acaba victimizando ao proletariado quen se ve desprovisto de toda axencia para actuar deixándolle como únicas posibilidades a queixa (que con frecuencia é ignorada) e a resignación tras a vitoria do poder capitalista.

En As Bestas non se ve esa loita ruidosa que tanto nos fai falta aínda que si ofrece unha alternativa representada pola aposta dun estilo de vida anticapitalista.

Hai quen critica que é o francés quen menciona o barbeito, como se un campesiño galego non soubese tal cousa. Mais nesa escena o francés non estaba a dar leccións de agricultura, se non que recalcaba a necesidade de renunciar a unha alta produción para respectar a nosa terra. A maior parte dos explotacións agrarias son conscientes de que o barbeito é a forma máis ecolóxica de coidar a terra, mais non titubean á hora de empregar químicos que lles permita aumentar a colleita, posto que neste mundo capitalista parvo é o que non usa as ferramentas das que dispón. Isto non o digo eu dende a distancia, isto téñollo eu escoitado a máis dun agricultor galego. O francés representa un tipo de persoa que decide renunciar a un estilo de vida para comungar cuns ideais concretos. A estas alturas non podemos ser inxenuos e pensar que podemos loitar contra o capitalismo sen renunciar a boa parte do estilo de vida que este fomentou. Iso non significa pasar fame e vivir con carencias, significa orientar a nosa existencia doutro xeito, algo que nos custa aceptar a todos pois o ser humano evita os cambios tanto como pode.

Vasallo di que “Sorogoyen denunciou o espolio eólico desprezando á xente que de verdade lle fai fronte” porque ela coñeceu o tema en profundidade grazas á Coordinadora do Macizo Central Ourensán, unha asociación que se desvive por protexer o territorio. É innegable que hai xente galega loitando e esa é unha fermosa imaxe dunha Galicia que resiste e se revela. Debemos celebrar e agradecer os esforzos destas persoas pero non podemos esquecer que en Galicia goberna o PP. Estamos a falar dunha maioría de votos que prefire unha Galicia neoliberal a unha Galicia verde. Poida que estea a sacar conclusións rápidas, mais non é iso sinal de que aínda que haxa xente galega concienciada tamén hai moita xente que vendería e vende o seus montes a calquera eléctrica interesada? Non é daquela necesario retratar o conflito veciñal que supón? Tal e como eu o vexo, a escolla dun francés é xustificada non só pola historia orixinal na que o filme se basea, se non porque a ignorancia deste personaxe dos códigos de comunicación culturais galegos é o perfecto punto de partida para mostrar a colisión destes puntos de vista tan polarizados.

Coincido coa escritora cando di que “non nos expulsaron os veciños salvaxes se non o capitalismo baixo a tutela franquista” xa que así o vexo representado en As Bestas, pois quen o representa mellor que un personaxe que claramente está enganado polo que lle parece que lle pode ofrecer o sistema (un taxi en Ourense, dicía) e que actúa coa actitude autoritaria propia do franquismo? Ou non eran os veciños fachas os que delataban aos republicanos?

O ingrediente emocional de todo debate

A película de Sorogoyen exhibe escenas violentas cunha épica que inspira moitas emocións no espectador. Estas escenas non son prato de bo gusto e moitos galegos non se senten identificados con elas. Mais o filme en si, non pretende transmitir tales situacións como se estas fosen o día a día da Galiza rural, ao fin e ao cabo, trátase dun mal veciño que lle complica a vida a todos. Ou non hai varias escenas nas que se mostra a xenerosidade e acolledora natureza dos galegos?

As Bestas condena a violencia ao mostrar o intento de resolver un conflito emocional coa palabra. E de novo, non me estou a referir só ao francés, se non a todos os outros personaxes que parecen ser ignorados por aqueles que temen ser identificados co rol representado por Luís Zahera.

No filme de Carla Simón, proxectase a realidade con distancia e sen xerar crítica ningunha sobre as dinámicas dos sistemas relacionais (neste caso unha familia) disfuncionais. Para un ollo experimentado ao que lle resulta sinxelo distinguir entre a toxicidade e o amor, Alcarrás pode ser unha película perfecta para manter unha interesante conversa post-visionado.

Non obstante, no caso do espectador envolto en relacións tóxicas e por tanto incapaz de ver a diferencia entre uns comportamentos e outros, Alcarrás non lle proporciona punto de referencia ao que agarrarse. Encadrado na situación destes receptores, o filme corre o risco de normalizar ditos comportamentos ao xustificar a figura dun pai que ignora e agrede aos seus familiares por estar victimizado no contexto du sistema capitalista que trata de roubarlle o seu estilo de vida.

Que vivas unha inxustiza non xustifica a violencia contra a túa propia familia. Ningún trauma debería converter o narcisismo en xustificable.

Esta proxección sen guía da realidade semella lexitimar a violencia cando mostra sen consecuencias o ataque no que un home lle rompe dúas costelas a outro. Non hay conversación que permita unha resolución sá do conflito, non hai arrepentimento xa que durante todo o filme se acepta a incapacidade deste home para lidar coas súas emocións. E non é que esta falta de regulación emocional quede relegada a el, non, de feito vese como a neglixencia e o abuso tamén forman parte da personalidade da nai quen non sostén nin unha soa conversa cos seus descendentes que non sexa para criticar ou censurar á súa filla ou para soltarlle un sopapo ao seu fillo sen cuestionar a causa do seu comportamento errático.

E é o feito de que todos estes comportamentos ocorran sen contraposición algunha o que me incomoda desta película. Dígoo pola miña propia experiencia, por ter eu sido unha desas persoas incapaces de ver a violencia subxacente no ambiente que me rodeaba e nas producións culturais que non o sinalan ao precisar xustificar o abuso que eu sufría. Non é que iso a faga menos obra de arte, por suposto que non. É sen dúbida unha obra realista e obxectiva co valor que iso implica. Agora ben, é unha obra que se pretendía ter algún carácter didáctico ou pedagóxico, non o ten.

Aquí gustaríame mencionar La última primavera (2020) de Isabel Lamberti, un filme que recibiu moita menos atención ca estes que estamos a tratar e que reflexa a importancia da regulación emocional nos momentos máis difíciles. Esta produción de Lamberti co-escrita con Lenina Ungari conta como os veciños da Cañada Real ás aforas de Madrid son expulsados das súas casas ao estar construídas en terreos que non posuían. Neste filme combínase a denuncia social (persoas sen recursos a quen o sistema lle quere quitar ata a dignidade) cunha profundización moi enriquecedora das relacións persoais. Os protagonistas son persoas de mínimos estudos e escasos libros na casa, pero que posúen moita educación. Unha educación que xira arredor do apoio mutuo e a compaixón, que se transmite co contacto humano honesto e que conforma as bases dunha boa saúde mental.

Entendo que non todo o mundo estará de acordo, mais non podo velo doutro xeito. A loita social que vencerá as monstruosidades deste sistema ha de pasar polo filtro emocional pois os bos ideais sempre son susceptibles de se converter en cazas de bruxas cando estes son liderados por impulsos reaccionarios ante unha dor mal xestionada.

O rural adáptase perfectamente a esta discusión porque a proximidade coa natureza e ese pasar lento do tempo propio do campo, son as características que lle permiten a estes directores atopar un escenario non só fermoso pero exiguo de ruído no que tratar asuntos tan complexos como os traumas e a sobrecarga emocional.

As mulleres e os seus diálogos

Parece que a visión que se dá das mulleres en As Bestas tamén xera opinións encontradas, ou máis ben a frase que Dénis Menochet dixo ao recoller o seu Goya: “é a homenaxe á forza do amor das mulleres fronte á tolería dos homes”.

Con esta frase poderías imaxinar que as mulleres se mostran pacientes e compracentes, cando é todo o contrario. Non son mulleres que aman mentres calan, son mulleres que teñen unha das mellores conversacións interxeracionais que viu o cine. Para min foi especialmente poderosa a perspectiva que se ofreceu ao poñer en contraposición a unha muller totalmente autónoma e que sabía o que facía discutindo coa súa filla quen sufría por ver a súa nai padecendo ao mesmo tempo que temía a súa caída na loucura.

Son as conversas o que máis boto en falta na obra de Carla Simón a quen debemos agradecer por nos agasallar coa interpretación de cantigas tradicionais cheas de historia e conseguir plasmar eses típicos comentarios das relacións disfuncionais, pero que deixou esquecida a antítese de opinións coa que, considero, debemos tratar ao adentrarnos nestes debates.

Que me ofende de este debate?

Xa vos falei das feridas polas que creo As Bestas ofende a moitos galegos. Agora tócame revelar as miñas propias feridas que me impulsaron a escribir este artigo ao sentirme invisibilizada, e dalgún xeito tamén ofendida.

Din que As Bestas é unha imaxe desfiguradora da xente do rural. Quero pensar que iso é así. É máis, sei que iso é así. Pero cando insisten en que os personaxes que se ven no filme non se necesitan representar máis no cine faime sentir que están a negar a miña existencia.

Esta película conta unha historia que sucedeu cando eu estaba medrando, tería uns catorce ou quince anos. Eu medrei sendo arrastrada a eses bares nos que os vasos de alcol se beben como grolos únicos de elixir. Medrei escoitando esas conversas, eses tons ameazantes, eses berros. Un pode pensar que é só cousa da miña experiencia, mais nos bares hai xente de todas as casas. Non digo que sexa unha realidade única do mundo rural, e tampouco era a única experiencia que se vivía no pobo, tamén existían os que non pasaban polo bar máis que en días de celebración.

É obvio que a violencia non é única de Galicia posto que no filme de Alcarrás sofren do mesmo mal aínda que ninguén morra no camiño. Pero é que son eses nenos ignorados, esas nenas criticadas, eses aos que menosprezaron e berraron mentres tiñan que ser educados os que medran para converterse en presas da indefensión aprendida ou en autores de crimes violentos. Son os que máis adiante se deixan levar pola cobiza e as ansias de ambición para así esquecer o pequenos que lles fixeron sentir.